uyghur doppaliri

***********************************
menzil: http://uzuyghur.blogspot.com
***********************************


Uyghurlardiki doppa türliri


Uyghurlar qedimki esirlerdin béri muqim olturaqliship, déhqanchiliq, baghwenchilik qatarliq kespler bilen shughullinip kelgen xelq bolghachqa, qol hünerwenchilikte, teswiriy sen'ette, shundaqla keshtichiliktimu özining itnik hayatigha munasiwetlik bolghan tebi'et menzirisige qiyas qilip güzel sen'et eserlirini yaritip kelgen. Xelqimizning keshtichilik sen'itining bir namayendisi- doppilargha her xil gül- keshtilerni chékishtimu öz ipadisini tapqan. Doppilarning türlirining köplüki, ulargha chékilgen gül- neqishlerning xilmu xilliqi, tekrarlanmasliqi bilenmu munasiwetlik. Bu xil qedimki, medeniy miraslirimizni saqlap qélish, uni kelgüsi ewladlargha nemune qilip qaldurush nahayiti ehmiyetlik ish
Gül ghunche doppa - bu xil doppa töt talaliq bolup, tégi hawareng yaki kök reng tawardin tikilidu. Doppining talalirigha tikilgen gülliri qéniq yéshil yipek yip bilen, ewrishim yupurmaqliri susraq yéshil yip bilen chékilidu. Yopurmaqlarning etrapidiki güller qizil, kök, sus qizil renglerde bézilidu. Bu xil doppa ayallargha xas bolup, doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilip, girwikidiki gülliri üstidiki gülliridin ülge élip chékilidu.
Badam marjan doppa - bu xil doppining tégi qara, kök, toq yéshil mexmellerdin tikilidu. Doppa töt talaliq bolup, gülliri piste badam sheklide yoghan- yoghan chékilidu. Ular aq sedep marjan bilen yiplargha tizilidu. Badam gülining etrapi chékit- chékit yultuzlardek bézilidu. Girwikidiki yérim ay sheklidiki düglek gül marjanlar bilen toldurulup, etrapi aq marjanlar bilen körkem qilip chékilidu. Bu xil doppa chokanlar, ottura yashliq ayallargha xas bolup, qeshqer, kucha ayallirining etiwarliq bash kiyimidur.
Erenche chimen doppa - chimen doppa ismi- jismigha layiq tolimu chirayliq bézilip tikilidu. Bu doppining namining chimen doppa dep atilishimu shuninggha baghliq. Doppa düglek shekilde bolsimu töt talasi toq yéshil yipek yip bilen ajrilip turidu. Doppining tégi yéshil yip bilen tikilip, gül- ghunchiliri qoshmaq badamlar bilen bézilidu, üstidiki gülliri shaptul chéchiki renglik yipta, girwikidiki gülliri bolsa qéniq qizil yipta chékilidu. Doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilip, gül ariliqi aq yipek yipta nazuk qilip yopurmaqning taram- taram tomurliridek bézilidu. U erlerge xas bolup, qeshqer tewesidiki erler tolimu yaqturup kiyidu.
Gülshen chimen doppa - bu doppining shekli gilem doppigha oxshisimu, emma güllirining tikilish téxnikisi we qurulmisi bashqiche. Bu doppa gi'ométiriyilik usulda emes, adettiki gül doppiliridek ishlinidu. Doppa tot talaliq bolup, gülliri nahayiti ochuq renglik yipeklerdin tikilidu. Doppining tégi aq rexttin bolup gülliri üch liniyige bölüp orunlashturulidu. Tégidiki chong gül qéniq qizil renglik yipta, ikki yénidiki échilghan yopurmaqliri qizil yipta chékilidu. Otturisidiki güllirining hemmisi aq, qosh yopurmaqliri toq yéshil, ikki teripidiki töt talaliq güli qéniq hal, ottursidiki achimaq chéchek yéshil, yénidiki yopurmaq liniyilirining biri qizil, ikkinchisi toq sösün renglik yipta chékilidu. Doppining yuqirisigha jaylashqan üchinchi liniyidiki güller ochuq hal rengde, ikki yandiki qosh yopurmiqi qéniq hawareng we qéniq yéshil renglerde bézilidu, bu doppa erler, bolupmu yash yigitler we ottura yashliq ademlerge xas.
Gül qiyaq doppa - düglek shekilde bolup, sus hawareng teglikke her xil rengdiki yipek yiplar bilen gül tikilidu. Güller qiyaq belgiliri bilen qurashturulup, doppining eng üstining otturisidiki güli qéniq sus rengde, etraptiki töt gül qéniq hawareng yipta chékilidu, güllerni orap turidighan qiyaq yopurmaqlar qéniq hal, hawareng, toq yéshil renglerde chékilip, güller qara yipek chékitler bilen töt terepke ajrilip bézilidu. Doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilidu. Bu doppa qeshqer ustilirining mehsulati bolup erler kiyidu.
Chimen'gül doppa - bu xil doppa töt talaliq bolup, sus yéshil, maysireng teglikke her türlük güller chékilidu. Güller dane- dane shekilde ochuq hal we qizil renglik yipta chékilidu. Güllerning tüzülüshi xuddi késilgen limon danilirigha oxshaydu. Yopurmaqliri toq yéshil, sösün we ochuq kökrenglik yipek yiplardin ibaret. Gülliri, jiyiki aq, qara yiplar arqiliq goya herining chishigha oxshash ajritilip bézilidu. Doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilip, chiyek üstige ayrim- ayrim gül parchiliri chékilidu. Bu xil doppa erlerge xastur.
Qizil gül doppa – bu xil doppa töt talaliq bolup, toq yéshil teglik, aq, saghuch yipek yip bilen goya ömüchük toridek bézilidu. Üstige chüshürülgen gülliri qizil yipek yip bilen dane- dane qilip chékilidu. Güllerning etrapidiki chachrap chiqqan bixlar, ghunchilar yéshil rengde, échilay dégen ghunchilar bolsa shaptul chéchiki renglik yipta, üsti aq yipek yipta chékilidu. Doppining gülliri gé'ométriyilik asasta ishlen'gen bolup, yopurmaqliri tüz siziqlar bilen ipadilinidu. Bu doppini yash yigitler we ayallar kiysimu bolidu.
Toqulma güllük doppa - bu xil doppa xuddi gilemge oxshaydu, hemme yérige chirayliq renglik yiplar bilen gül chékilidu. Doppa töt talaliq bolup talaliliri toq yéshil yipta, üstidiki güli aq, qizil, ochuq shaptul chéchiki rengdiki yipta bézilidu, etraptiki gül gi'ométiriyilik shekilde ochuq qizil, qiniq yéshil, qéiniq béghireng yiplar bilen egri- bügri qilip zinnetlinidu. Doppining girwikidiki güllirining chörisi aq, qizil yipta, güllirining ariliqidiki achimaq bixlar qizil, toq yéshil yipek yipta chékilidu. Doppining chörisi qara mexmel bilen tikilidu. Bu qumul, turpan xelqining etiwarliq bash kiyimi.
Güllük manchéstir doppa - bu xil doppilar her xil rengdiki mexmel, manchéstirlardin tikilidu, doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilidu. Gülliri qizil, kök, hal, yopurmaqliri yéshil, ghunchiliri ochuq shaptul chéchiki renglik yiplar bilen chékilidu.
Marjan'gül doppa - bu xil doppa töt talaliq bolup tégi aq zer rexttin tikilip, gülliri yoghan- yoghan, dane- dane qilip chékilidu. Doppining üstige we girweklirige chékilgen gül sel soquchaq bolup, hal, aq, qéniq qizil yiplarda tikilidu. Gülning etrapidiki yopurmaqlar toq yéshil rengde bolidu. Bu doppining yene bir alahidiliki pütün gül, yopurmaqlarning etrapi aq sedep marjan bilen chördilip bir qatardin chékilidu. Shuningdek gül üstige we yan teripige aq yipektin yopurmaq parchisi chékilidu. Bu xil doppa erler, qizlar we chokanlargha xas bolup, kucha ustilirining mehsulatidur.
Sedep yultuz güllük doppa - bu xil doppa düglek shekilde tikilidu. Kök mexmel teglikke toq sériq yipek yip bilen güller pütün, yoghan chékilip, andin uning üsti aq sedep marjan bilen bézilidu. Yultuz gülning etrapidiki her bir bulunggha qizil marjan qadilidu. Yultuzning otturisigha qoyulidighan yalghuz marjan yéshil renglik bolidu. Yultuz gülning ikki teripidiki ghunche gülning otturisigha qizil marjan tikilidu. Doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilip, jiyekning üstige örkesh qilip aq sedep marjan tikilidu. Bu xil doppa kucha ustilirining mehsulati bolup, qizlarning yarishimliq bash kiyimidur.
Anar güllük marjan doppa - bu xil doppa düglek shekilde tikilidu, tégi qéniq zighirreng mexmeldin bolidu. Güllirini tégi toq sériq altunreng yipta, töpisidiki anar we uning yopurmaqliri oxshash yipta, güliri aq ushshaq sedep marjanda chékilidu. Doppining girwikidiki gülgimu anarning yoghan shekli chüshürülüp, otturisigha chéchiki tikilidu.
Chekme qizilgül doppa - bu xil doppa düglek shekilde tikilidu. Uning tégidiki toq sériq zer rexke bashqa doppilargha gül tikish qa'idisidin alahidirek qilip, yoghan qizil güller chüshürülidu. Gül yéshil yipta, uning etrapi aq qizil yipta, chétidiki güli qéniq béghireng chékilidu. Güllerning ariliqi we girwikidiki yéshil yopurmaqlar aq yip bilen ajritilip dane- dane qilip tikilidu. Gülning ichi hawareng yipta, etrai ochuq qizil we qara yipta chékilidu,َ goya tozning qanatliridek yéyilip turghan yopurmaqliri uninggha nahayiti chirayliq tüs béridu. Doppining yan burjikige toq yéshil reng yipta qarlighach qanitidek achimaq qiyaq gül chékilidu. Jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilidu. Bu xil doppa qizlar we chokanlargha layiqtur.
Aq gül chimen doppa - bu xil doppa töt talaliq bolup, gülliri murekkep emes. Güller doppining üstidin ta astighiche bir xil türde, aq gül chéchek, ghunchilardin terkip tapidu. Uning chong gülliri béghirreng yipta, qalghan gülliri, ghunchiliri bolsa hawareng yipta chékilidu. Doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilidu. Uning töt talasi aq yipek yip arqiliq bughum- bughum, gül chékilgen siziqlar bilen ajritilidu. Bu xil doppa erlerge xas bolup, xoten, qeshqer teweside köp kiyilidu.
Gül yopurmaqliq chimen doppa - töt talaliq bolup, külreng teglik rextke aq yipek yip bilen siziqlar chékilidu, doppining üstidiki boshluqqa chékilidighan yopurmaqlar doppining körünüshige maslashqan halda aq yip bilen tikilip, chörisi qara yip bilen alahide ajritilidu. Güllerning ariliqlirigha, jiyeklirige aq yip bilen örkesh shekilde chiqirilghan yollar doppigha téximu hösün qoshidu. Örkeshning aq yolliri qara yip bilen ajritilidu. Doppining jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilidu. Bu xil doppa erlerge xas.
Gül doppa - töt talaliq bolup, kök mexmeldin tikilidu. Üstige birla yerge gül chékilidu. Girwikige tüz yol qilip aq yipek yipta siziqlar tikilidu. Doppining gülining yérimini qizil, otturisini toq sériq, aq yipekte, yan teripidiki güli qéniq hal renglik, ghunchiliri kök, sériq renglik, bixliri toq sériq renglik, yopurmaqliri kök renglik yiplarda bézilidu. Jiyiki qara mexmel bilen chöridep tikilidu. Töt talasi qizil yip bilen liniye boyiche ajritilghan bolup yash balilar we yigitlerge xastur.


***********************************************
«shinjang xelq radi'o istansisi» xewerler tori (2007-08-20)
***********************************************